In Nederland geldt sinds 1820 het metrieke stelsel, het systeem van oppervlaktematen dat gebaseerd is op de meter en van inhoudsmaten gebaseerd op de liter.
De invoering van dat eenheidsstelsel was hard nodig aangezien er in Nederland een grote variëteit aan oppervlakte- en inhoudsmaten was. Door een stelsel voor heel Nederland in te voeren werd de handel vereenvoudigd.
Vóór de invoering van het metrieke stelsel waren er per regio en stad verschillende stelsels van maten in gebruik binnen de Republiek der Verenigde Nederlanden. Het is daarom ondoenlijk om een overzicht te geven van de gebruikte maten en hun onderlinge verhouding.
Om toch een indruk te krijgen van de oppervlaktes kun je het beste kijken naar lokale of regionale publicaties en websites met maten en gewichten.
Onderaan deze uitlegpagina staat een kleine selectie met links naar dergelijke pagina’s zonder ook maar in het minst volledig te zijn.
Er is in dit overzicht geen rekening gehouden met allerlei schrijfwijzen van de verschillende maten. Om een voorbeeld te geven: een bunder kan ook voorkomen als boenre, boender, buynre, buynder etc.
In deze tekst staan daarom alleen de meeste voorkomende oppervlakte- en inhoudsmaten.
Vlaktematen
Als we spreken over maten, dan gaat het om zowel de vlaktematen als de inhoudsmaten. Beide hadden vaak dezelfde naam, maar betekenden wel degelijk iets anders.
De meest gebruikte oppervlaktemaat is de lopenzaad, lopense of lopen. Ook de term hont wordt gebruikt en is vergelijkbaar met een lopenzaad.
Enkel andere oppervlaktematen die regelmatig in oude teksten voorkomen: hoeve, morgen, bunder, roede, voet en gemet.
De lokale verschillen zijn vaak klein, maar er is geen eenduidige maatvoering te geven voor de verhouding tussen de verschillende oppervlaktematen. In het algemeen kun je dit aanhouden:
Een hoeve is 16 morgen of 12 bunder.
Een morgen is 6 lopenzaad
Een morgen is 3 dagwand; een dagwand is 2 lopenzaad
Een bunder is 8 lopenzaad
50 roeden en elders 100 roeden vormden een lopenzaad
Lengtematen
Uur gaans
Hollandse Mijl = 1 uur gaans
El = ca. 68 cm
Roede = varieerde van 12 (Rijnlandse roede) tot 20 voet (’s-Hertogenbosch)
Voet
Duim
Inhoudsmaten
Sommige inhoudsmaten zijn nog relatief kort geleden in gebruik gebleven, zoals de mud. De mud is een oude inhoudsmaat die al door de Romeinen werd gebruikt. De mud kan ook als vlaktemaat voorkomen, dan als mudzaad, en zo is er ook de vatzaad. De lopen of lopense wordt ook gebruikt als inhoudsmaat.
Inhoudsmaten die regelmatig gebruikt worden:
malder, mouwer = 8 sester
Last = 27 mud
Mud = 4 schepel of 6 sester
Schepel = 16 of 4 spint
Spint
Kan = 1/64 zak
Kop
Links:
http://www.meertens.knaw.nl/mgw/ - De oude Nederlandse maten en gewichten.
Op deze pagina’s een overzicht per provincie en plaats. Behoorlijk volledig en met omrekening naar hedendaagse maten.
In Wikipedia is veel te vinden over oude maten en gewichten, met in sommige gevallen uitgebreide
lijsten van lokale varianten in oppervlaktematen en/of inhoudsmaten.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Vlaktemaat - onderaan de pagina staan ook verschillende lengtematen en inhoudsmaten.