kalender uit het breviarium van de Lebuinus kerk te zoeterwoude

Het gouden getal geeft aan wanneer de nieuwe maan is in een maand, mits je weet welk jaar het is in de 19-jarige cyclus (dit kan worden berekend door het jaartal te delen door 19, en dan bij de rest (wat niet door 19 gedeeld kan worden) 1 op te tellen (bijvoorbeeld voor 2023 is dat 2023/19=106 rest 9, 9+1=10, het gouden getal is 10. In de maand juni, zoals boven, is dan de nieuwe maan op de 4e idus van juni = 10 juni (dit klopt niet helemaal: de nieuwe maan is komende juni op 18 juni, maar door de invoering van de Gregoriaanse kalender en doordat de Juliaanse kalender en de Gregoriaanse kalender steeds verder uit elkaar komen te liggen (nu is er 13 dagen verschil; vanaf 2100 is dit 14 dagen (dit komt doordat in de Gregoriaanse kalender jaren die door 100 maar niet door 400 gedeeld kunnen worden geen schrikkeljaren zijn, maar in de Juliaanse kalender wel) en ik niet weet wanneer het bovenstaande breviarium precies is geschreven, is het onmogelijk hiervoor te corrigeren. Andersom kan je met deze informatie wél een grove schatting maken van wanneer dit breviarium is geschreven: toen de Gregoriaanse kalender in de 16e eeuw werd ingevoerd, was er 10 dagen verschil tussen de twee kalenders. In het breviarium is er 8 dagen verschil. Voor 1600 is de meest recente eeuwwisseling die door 100 en 400 gedeeld kan worden het jaar 1200. Er zijn dus twee eeuwen waarin de Juliaanse kalender een schrikkeljaar had, waar dit in de Gregoriaanse kalender niet van toepassing zou zijn geweest. Het breviarium komt dus waarschijnlijk uit de 14e eeuw.)

Het gouden getal is van groot belang om de Paasdatum te berekenen: de maanmaand waarin Pasen valt is de eerste in het jaar waarvan de veertiende dag (= de "formele" volle maan) op of na 21 maart (de lentezonnewende) valt. Pasen is de zondag na die veertiende dag (= de zondag in de derde week van die maanmaand). De nieuwe maan (=  het gouden getal) is de eerste dag van de maanmaand. Als je dus het gouden getal weet, voor 2023 dus 10, kan je in het breviarium opzoeken wanneer de veertiende dag na de dag waar het gouden getal bij staat, voor het eerst op of na 21 maart valt. De zondag daarna is dan de Paasdatum. Om te weten wanneer de zondag valt, wordt de zondagsletter gegeven. De letter A is voor als een jaar op een zondag begint, B als de tweede dag van het jaar een zondag is etc. Alle dagen met diezelfde zondagsletter, zijn zondagen. 2023 begon op een zondag, dus voor dit jaar is de zondagsletter A.

Het gouden getal heeft voor de feesten van de jaarcyclus (= de feesten die op een vaste datum in het kalenderjaar vallen) geen invloed; voor alle feesten van de Paascyclus (= de feesten waarvan de datum van Pasen afhangt (bijv. Hemelvaart, Pinksteren, de zondagstelling (die afhangt van de hoeveelste zondag na Pinksteren het is)) is het gouden getal van groot belang.

En, uit meer praktisch oogpunt– altijd handig om te weten wanneer de volle maan is, want dat is de lichtste nacht!

Beste Menna, voor de paasberekening geldt er een cyclus van 532 jaar, het gaat bij de bepaling van Pasen om de eerste zondag na de eerste volle maan in de lente. Voor de localisering van dit brevier zijn de daarin genoemde heiligen en de rang van hun feestdagen van belang. Lebuinus werd speciaal vereerd in het bisdom Utrecht, en daarom wordt zijn naam hier in rood aangegeven. Odulfus is ook een typische heilige in Utrechtse kalenders. Op grond van het schrift denk ik in eerste instantie dat dit handschrift dateert uit de vijftiende eeuw, maar waarschijnlijk valt dit zelfs te preciseren.

@Karel, waar bevindt dit handschrift zich?

@Otto, dankjewel voor de correctie! Qua paasberekening zeggen we hetzelfde, alleen is het mijne ietsje uitgebreider om de gehele berekening en het belang van het gouden getal en de zondagsletter daarin duidelijk te maken. Heden ten dage kunnen we natuurlijk gewoon online opzoeken wanneer de volle maan is... maar dat was in de middeleeuwen niet zo makkelijk. En het was belangrijk om ruim voor Pasen al te weten wanneer het zou vallen, aangezien daarvan de lezingen en andere kerkelijke gebruiken (liturgische kleur, welke gezangen toegestaan zijn etc) voor de periode vóór Pasen afhangen (beginnend op de negende zondag voor Pasen, Septuagesimazondag).

Mijn schatting van wanneer dit handschrift komt op basis van de verschillen tussen de juliaanse en gregoriaanse kalender was vooral een gedachte-experiment :-), en zeker niet bedoeld als betrouwbare manier om dit te bepalen. Paleografisch valt dat zeker veel specifieker te bepalen.

Dit breviarium (Den Haag, Huis van het boek, hs. 10 D 27) is op grond van het (Noordhollandse) penwerk erin te dateren in de eerste helft van de 15de eeuw. Afgaand op het schrift van de kalender - een littera hybrida - is het niet voor 1420 geschreven; laten we het dus op tweede kwart 15de eeuw houden.

@Ed, ik zocht naar dit handschrift in Medieval Manuscripts in Dutch Collections (MMDC), https://www.mmdc.nl/static/site/index.html, daarin wordt dit handschrift beschreven zonder Zoeterwoude te noemen, met een datering in de 14e eeuw. Fijn dat jij dit overtuigend kan dateren, ik dacht aan eerste helft 15e eeuw zonder het nader te preciseren. Is trouwens de URL al bekend van de database die MMDC gaat opvolgen? 

@Otto: de datering in de 14de eeuw is ontleend aan de catalogus door Boeren uit 1979 (die ook niet alles wist); de datering van de penwerkdecoratie is gedaan door het A.W. Byvanck Genootschap, waarvan ik de database vele jaren heb beheerd; de paleografische datering is gebaseerd op eigen ervaring. Ondertussen werk ik aan een verrijking van de database waar MMDC op draait - helaas opleveringsdatum noch URL bekend... 

@Ed, dank je wel voor alle nadere uitleg en toelichting, en succes met je werk aan beide databases!